Waarom spoelt er een burn-out-epidemie over ons land? Als we de berichten in de pers mogen geloven, loopt zo ongeveer 25 procent van alle werknemers de kans ooit in zijn carrière een burn-out te krijgen.

De kosten voor de sociale zekerheid zijn torenhoog geworden. Er gaan vele tienduizenden mensen maandenlang niet werken, omwille van een diagnose ’burn-out’. Maar hoe komt het dat een ziektebeeld, waarvoor zelfs geen nauwkeurige objectieve medische definitie bestaat zo’n ravage aanricht onder de werknemers in dit land? Het probleem begint bij het opstellen van de probleem-definitie. Het syndroom wordt als een algemeen bekend ziektebeeld beschreven en aangestipt als stress gerelateerd.

In een eerste fase ziet men symptomen van overspanning: onverklaarbare mental uitputting, sterke vermoeidheid, een ver- hoogde prikkelbaarheid en een grotere emotionele labiliteit. Men spreekt van burn- out als deze klachten een aanslepend karakter krijgen, deze mensen van de vermoeidheid steeds moeilijker recupereren, ze snel opeen- volgende infectieziektes krijgen waar ze niet goed meer van herstellen en zij geconfronteerd worden met hun onvermogen om nog te functioneren op het werk.

Stress als uitlokkende oorzaak

Als uitlokkende oorzaak wordt meestal stress aangestipt. Zowel stress uit de omge- ving als stress in het persoonlijke leven. Want dit hebben mensen die met burn-out worstelen wel met elkaar gemeen, ze ontwikkelen een onvermogen om nog langer met stress om te gaan. 

Merkwaardig genoeg wordt deze problematiek van overspanning en burn-out niet in de DSM IV of de ICD X beschreven. Deze internationale classificatiesystemen zijn de bijbels van de psychiatrische classificatie en ziekteleer en toch wordt dit hierin niet beschreven.

Wat is hier aan de hand? Gaat het om een zeer nieuwe, moderne psychische ziekte? Of is het ziektebeeld een aanwijzing van een vrij recente ondraaglijke overbelasting? Wil men niet langer meedraaien in de mallemolen van werken - eten - slapen? Of is onze hectische werklast hier de ziekmaker?

Als arts-psychiater kom ik vrij vaak in contact met mensen die een burn-out hebben en van- uit mijn activiteiten als bedrijfscoach kan ik de impact van de langdurige afwezigheid van deze mensen op hun werk goed inschatten. In elk opzicht een zéér ernstige problematiek die leidt tot een groot verlies van levenskwaliteit, zowel bij de afwezige als bij diens werkgever. En daarenboven een probleem dat ook zeer grote kosten meebrengt voor de maatschappij.

Hoe kunnen we op een constructieve manier naar deze problematiek kijken?

De hele burn-out problematiek is volledig gepolariseerd omdat ze zo duur is voor bedrijven en maatschappij. Daardoor zijn talrijke burn-out goeroes opgestaan die vaak niet meer doen dan de erg gepolariseerde schuldvraag toeschuiven naar de andere partij.

Het is vaak zo dat burn-out zich voordoet bij ’overmatig geëngageerde’ personeelsleden. Het zijn dus echt niet de lijntjes-trekkers die een burn-out krijgen. Meestal zijn mensen die een burn-out krijgen voorheen nooit één dag ziek geweest. Maar als ze door het ijs zakken, zijn ze vaak lang, zéér lang werkonbekwaam. Bij hervatting van de arbeidstaak is herval zéér frequent en meestal ook weer plots uitvallen. Bijvoorbeeld midden in de dagtaak staat jouw verstand stil, er gaat niets meer in of uit, een eenvoudige e-mail opmaken gaat dan niet meer. Mensen gaan naar huis en komen maanden niet meer opdagen.

Eigenlijk kun je dit syndroom beschouwen als een systeemcrash van het centraal zenuwstelsel, waarbij een rationele attitude de emoties niet meer kan onderdrukken, en er een massieve doorbraak is van alle onderdrukte emotionele problemen, privé- of arbeidgerelateerd.

Twee tegenstrijdige maatschappelijke tendensen

Er zijn maatschappelijk twee strijdige tendensen bij burn-out: de knuffel tendens en de zweep tendens, beiden zijn niet correct. De knuffel tendens zegt: “Och arme, je hebt een ziekte, opgedaan door overdruk door je onmenselijke werkgever en collega’s, in een ontmenselijkt werk.” De zweep tendens zegt: “Stommeling, je hebt een probleem, zelf gezocht door je overmatige betrokkenheid op alles rondom jou, ook op jouw werk.” Je begrijpt het nuanceverschil. Bij de knuffel approach moet je zorg, rust, aanmoediging en opvang krijgen. Bij de zweeptendens moet je reprimande, activering, inperking en structuur krijgen.

Meestal is de eerste rol weggelegd voor de zorgverstrekkers en de tweede rol voor de gefrustreerde werkgever of de controle arts. Deze opdeling is uitermate ongunstig, want ze vertaalt precies de interne spanning waarin iemand verkeert die met een burn-out sukkelt en dit verhoogt de stress rond het ziektebeeld sterk, terwijl het juist wel goed zou kunnen zijn om beide rollen op te nemen, zowel door werkgevers en werknemers.

Vermits burn-out zo veel voorkomt bij overmatig geëngageerde mensen, is het interessant om deze engagementen eens onder de loep te nemen. Als hulpverlener zie je al snel dat mensen voor hun instorting voordien te veel verschillende engagementen opnamen die ze niet zouden moeten opnemen, en dit zowel op ’t werk, in de sociale kring, in hun buurt, het gezin, de uitgebreide familie tot en met de sociale media of in de politiek. Dit maakt het ons als coach-hulpverlener ook mogelijk om het onderscheid te maken met een verborgen depressie, een lichamelijke ziekte, of een sociopathische persoonlijkheidsstoornis, waar dit overmatig engagement niet aanwezig is.

Het burn-out probleem wordt nu veel te veel beschouwd als een overwegend door arbeid uitgelokt probleem, daar waar het een véél ruimer probleem is. We hebben hier mijn inziens te maken met een acuut lichamelijk en psychologisch decompenseren door een ernstig energieverlies, veroorzaakt door de verschil tussen je eigen mentale dromen en eisen over een sociale wereld en je ontnuchterende waarnemingen en ervaringen in je eigen sociale omgeving. Dit creëert een intern conflict en chronische irritatie leidt tot een energieverlies dat niet zomaar kan aangevuld worden door rust en slaap. Je leeft bijvoorbeeld in de overtuiging dat mensen in je omgeving je behoeften goed aanvoelen en dan komt de frustrerende waarneming dat je partner, kinderen of werkgever je behoeftes niet goed aanvoelen en dit heeft een voortdurend verlies aan energie, door dit innerlijk conflict, als gevolg. Omdat deze frustratie niet voorbijgaat door verandering van uitwendige omgeving, kan dit energieverlies ook niet gestopt worden door vakantie of ziekteverlof. 

Te veel informatieve prikkels

Het probleem is dat onze moderne consumptiemaatschappij ons via reclame opzadelt met hoog gespannen dromen en sociale verwachtingen en dat de nieuwsberichten ons dan confronteren met stromen negatief en frustrerend nieuwsmateriaal. Zo krijgen wij veel te veel informatie prikkels, véél meer dan we kunnen verwerken. Teveel van die informatie prikkels zijn dan nog eens emotioneel zeer sterk gemaakt door combinatie van tv beelden, radio en geschreven pers, nieuwssites, sociale media en zinloze tweets waardoor we in allerhande conflictueuze emoties meegesleept worden. Hoeveel levensbedreigende en dramatische situaties zou je vernomen hebben via het nieuws in de laatste maand. 10? 100? 1000? Hoeveel doden en rampspoed hebt je onlangs nog gezien? Hoe vaak heb je slecht nieuws gehoord? Hoe vaak ben je geconfronteerd met spijkerharde leugens in het nieuws? 

Oké, ontspannen is dan de boodschap. Bij hoeveel hobby’s moet hard gepresteerd worden? Hoeveel wielertoeristen of voetballers liggen de hele zondag uitgeteld in de zetel door zich overmatig in te spannen? Dan maar een pilletje om de inspanning aan te kunnen - of juist om te ontspannen? Heb je wel de juiste outfit? Wat moet dat allemaal kosten? 

Aan hoeveel opgelegde normen moet je voldoen? Als partner, als ouder, als voedingsdeskundige of tuinier. Is jouw seksuele prestatie wel op niveau? En ken je de juiste politieke norm? Waarover mag je een mening hebben? Ben je voor of tegen de Trans Atlantische Vrijhandelsverdragen, wat moet er nu met de jungle van Calais gebeuren, of met de vereniging van transgender zangers? 

We zouden misschien tot het besluit kunnen komen dat het eerder normaal is dat geëngageerde mensen dit allemaal niet meer trekken, dat wij deze informatie lading er niet meer kunnen bijnemen. We hebben nog maar pas de kleine Aylan begraven of we moeten al de Brexit vrezen, een tax shift bestuderen en een verkiezingsfraude doorslikken. 

Neuro-psychologische systeemcrash

Burn-out is een neuro-psychologische systeemcrash, door overbelasting met te veel informatie prikkels en te weinig mentale ontspanning. Bij onderzoek van het energiepeil van deze gecrashte mensen zie je dat ze in een stemanalyse-onderzoek meestal een energieverlies van meer dan 30 procent tonen ten opzichte van een doorsnee populatie. Ook op Kirlian- of Korotkov-foto’s ziet men dat het meetveld van de mentale en psychische energiecomponent veel kleiner is. Deze energieverliezen zijn goed meetbaar en kunnen meestal volledig genormaliseerd worden. We gebruiken daartoe psycho-energetische oefeningen waarbij mensen leren om anders om te gaan met de energievretende uitdagingen die ze ontmoeten in hun sociale omgeving, ongeacht of deze zich in de privé dan wel in de werksfeer bevinden. Deze oefeningen bestaan zowel uit fysiek ontspannende als mentaal rustgevende oefeningen, zoals geleide meditatie, mentale energiestromingsoefeningen, visualisatie-oefeningen en technieken om het zelfbeeld te versterken. Veel van de overmatige informatie prikkels komen uit onze overdreven arbeidsdruk, waar e-mailverkeer ons overspoelt en waar iedere minuut telt, want daarginds in de wereld zit nu iemand te wachten op antwoord. Nu voortmaken, nu presteren, nu promotie maken, nu bouwen, nu genieten, nu alles meepakken … nu, nu, nu.

Omdat onze interne mentale voorstelling van de wereld bepaalt hoe wij de wereld ervaren, ligt hierin ook de oplossing. We kunnen deze wereld veranderen door het veranderen van onze eigen kijk op de wereld. De vaak gebruikte ’knuffel-zweep’-tegenstelling lost dit projectie probleem ’zo binnen, zo buiten’ niet op.  Het helpt namelijk niet om al te hard te zijn voor jezelf noch om een al te softe aanpak van je probleem aan te hangen. Het helpt wel om je eigen innerlijke voorstellingen van succes en je eigen sociale wereldbeeld te onderzoeken en om daar actief veranderingen in aan te brengen. Dit wil dus zeggen dat het herstellen van een burn-out het noodzakelijk maakt om al je vooringenomen ideeën over hoe de wereld in elkaar zit, en wat jouw rol daarin is, grondig te onderzoeken en actief te veranderen. In dit proces wordt natuurlijk je relatie met de belangrijkste mensen uit je familiesfeer en in je werkomgeving onderzocht en bijgesteld. Zowel het gedrag en de attitude van de burn-out drager alsook het gedrag van de medewerkers en chefs van deze mensen wordt hier best bij betrokken

Hoe kun je nu overspanning en burn-out voorkomen en behandelen?

Werk een actief stappenplan uit waarbij heling van de overspanning, reflectie op je eigen functioneren en reorganisatie van je leven aan bod komen. Het doel is om weer aan te sterken en je batterij opnieuw op te laden, het ontdekken waar je energieverspilling zit, uitvissen hoe je meer energie kan opdoen en zelf een aantal veranderingen aan te brengen in je levensplan en de relatie met uw partner en werkgever weer te optimaliseren. Gedurende dit hele proces wordt nauwlettend in de gaten gehouden dat je de gebeurtenissen die je uit gewoonte toewijst aan externe oorzaken zelf aanpakt, en als een eigen innerlijke keuze behandelt. Hieronder enkele voorbeelden. 

Het verminderen van je informatieprikkels kun je zelf aanpakken door je tv, computer, nieuws, e-mails en vooral sociale media te blokkeren of sterk te filteren. Het omzetten van al te hoge eisen van de omgeving naar een haalbaar niveau kan meestal door het toepassen van de 80 procent-regel, die zegt dat 20 procent van je activiteiten 80 procent van je effectiviteit uitmaken. Zoek die zaken waar je het meeste rendement uithaalt. Bewaar vooral deze activiteiten en knip in de minder effectieve. 

Biedt jouw bedrijf je onvoldoende toekomstplannen? Maak zelf een actief toekomstplan, binnen je bedrijf en daarbuiten. Is de toekomst onzeker? Maak een toekomstplan met varianten, het spreekwoordelijke plan B. Zorg dat je voorziet in je toekomstplan dat het leven een golfpatroon vertoont, dat het dus perfect te voorzien valt dat werkverandering, inkomensverlies, gezondheidsperikelen op uw pad komen. Zaak is om dit in te plannen en een alternatief plan te ontwikkelen. Wat zou jou weerhouden om een buurtfeest te organiseren? Een club te starten en daar een echt sociaal weefsel te vormen? Waarom zou je hard zijn? Wees mild voor de ander, en voor jezelf. Geef meer pluimen dan je krijgt, ze raken nooit op. 

Zo kunnen we nog wat doorgaan met het geven van adviezen, maar als algemene lijn kan gesteld worden dat het ontwikkelen van een eigen actieplan de beste remedie is tegen de machteloze frustratieleegte die zo kenmerkend is voor de overwerkte burn-out situatie. 

In de spreekbeurten en de workshop die hier verder in het boekje aangekondigd worden, gaan we dieper op deze technieken in. De “stressvrije dagen” moet je in deze context zien als kansen tot herbronning naar lichaam en geest. Hier dient ook aangestipt dat langdurig werkverlet eigenlijk niet per sé een beter herstel garandeert. Het blijft een goede optie om tijdelijk energetisch wat gas terug nemen en toch te blijven werken, of na een korte werkonderbreking al snel terug aan het werk gaan, weliswaar met een aangepast afsprakenpakket met de collega’s en leidinggevenden. Langdurig werkverlet brengt mensen al te vaak in een slachtoffer positie waar ze nog maar moeilijk uit raken en dit duwt de werkgever en collega’s ook al te snel in de zondebok functie. Veel nuttiger is het veranderen van de eigen foutieve aannames over de dwingende carrière, het perfecte werk, de ideale baas en het eigen functioneringsniveau.

In dit proces moeten we durven inzien dat we niet per sé het juiste werk gekozen hebben, dat we niet per definitie alle kwalificaties hebben voor deze job, of dat dit werk gewoon niet altijd leuk, leerzaam en gemakkelijk is, maar vaak-meestal lastig zwaar en vermoeiend is. In deze minder ideale wereld is er heerlijk veel ruimte voor gewoon werk, voor gewone mensen met gewone bazen. Je ontmoet in deze werkcontext je 'echte Zelf' waardoor je je langzaam los kunt maken van je aangeleerde ’super-prestatie zelf'. 

Deze technieken worden uitgediept in de spreekbeurt die verderop in dit tijdschrift wordt aangekondigd. Om te oefenen in de praktijk kan ik je de meerdaagse workshops aanbevelen. ’Aanpakken en volhouden’ is hierbij de boodschap. 

Dr Jan Raes